خیوه: کلته منار در کوچه کارل مارکس

                        این نوشته در مجله بخارا (ایران) چاپ شده است                  

……………………………………………………………

                     مسعود حسینی پور                          

                     کلته منار در کوچه کارل مارکس

کلته منار خیوه،  درکنار سردر مدرسه  شیردار سمرقند  ویا گنبد شیاردار مقبره تیمور در ردیف اول نمادهای تبلیغات گردشگری ازبکستان قرار دارد و عکس آن اکثرا زیور جلد کتابهای راهنمای گردشگران میباشد.

کلته منار(منار کوتاه) که کوک منار(منار سبز) نیز نامیده میشود، بدستور محمد امین خان، حاکم خیوه بنا شد ولی ساختمان آن پایان نیافت و منار بصورت مخروط ناقص با قطر 14.8 متر و ارتفاع 26 متر  باقی ماند. قسمت اعظم سطح خارجی این برج با کاشی لعاب دار فیروزه رنگ پوشیده شده و باقی سطح با کاشیهایی به رنگهای آبی، سبز، سفید و قهوه ا ی زینت یافته است. ورود به داخل مناره  از طریق راهروی کوتاهی که مدرسه محمد امین خان رابه منار متصل میکند و در ارتفاعی حدود 5 متر از سطح زمین قرار دارد انجام می پذیرد. این دو ساختمان در نزدیکی  اتا دروازه (دروازه پدر) قرار دارند. در دو طرف  خیابانی که از اتا دروازه شروع میشود چندین مدرسه  (علمیه) و مسجد قدیمی وجود دارند. این راه که محور اصلی شهرستان(قسمت مرکزی شهر خیوه) میباشد در زمان شوروی کوچه کارل مارکس ! نام داشت.

ارتفاع  این منار که می باید بلند ترین برج ورارود گردد حدود هفتاد متر در نظر گرفته شده بوده و احتمالا علت توقف ساختمان آن، اندیشه عدم ایستایی چنین برجی بر روی زمین سست صحرای قرقوم میباشد، ولی در این مورد روایات دیگری نیز وجود دارند، از جمله اینکه  اندورنی حرم شاه از دید موذن مصون نبوده و یا اینکه امیر بخارا(رقیب) با تطمیع، معمار را از ادامه کار باز داشته است. مرگ محمد امین خان نیز  در کنار این دلایل ذکر میشود.  این خان  سی و پنج ساله خیوه که  خود را هم شان ناصرالدین شاه می پنداشت در  حین لشکرکشی به سرخس کشته شد و سر او و چند تن از اقوامش برای ناصرالدین شاه به تهران فرستاده شد. بدستور ناصرالدین شاه سرها با احترام تغسیل شده و در پشت دروازه دولت بخاک سپرده شدند.

پیرامون قسمت بالای منار  به شعری فارسی  آراسته شده ولی در این جا نیز مانند موارد مشابه اکثر اهالی و حتی راهنما های گردشگران آنرا متنی به عربی و احتمالا آیه ای از قران کریم میدانند. این شعر ماده تاریخی ساختمان منار را در بر دارد:

منار عالی فرخنده بنیاد                 که مانندش ندیده چشم افلاک    

عمارت شد بامر شاه عالم              ز جمله عیبها و نقص ها پاک   

بچشم عقل  در وقت نمودش           شده سرو سهی مانند خاشاک    

چو از طوبی آمد دلگشاتر              به جنت کرد نادرش عرضه خاک

رسیده چون ستون بر خاک گردون    ز وصفش قاصر آمد عقل ادراک

از این در آگهی سال بنایش             رقم کرده ستون خاک افلاک

  با حروف ابجد ً ستون خاک افلاکً برابر 1269هجری (1853 میلادی) ،یعنی دو سال قبل از کشته شدن محمد امین خان در جنگ سرخس است.

 

عروس و داماد ها از کنار کلته منار گذشته و به زیارت مزار پوریای ولی (پهلوان محمود) میروند. در این هنگام همراهان لباس ساده بر تن دارند. جشن عروسی در شب برگزار میشود

به جنت کرد نادرش عرضه خاک/ رسیده چون ستون بر خاک گردون/ ز وصفش قاصد آمد عقل ادراک

در انتهای عکس گنبد سبز مقبره پوریای ولی(پهلوان محمود) و مناره مدرسه اسلام خواجه دیده میشوند. طرف چپ: مدرسه عبدالرحیم خان

منظر از بیرون : کلته منار و آتا (پدر)دروازه، یکی از چهار دروازه قسمت داخلی خیوه

بخشی از کوچه (سابق) کارل مارکس