این نوشته در مجله بخارا (ایران) به چاپ رسیده است
خویشاوندی دو معمار اصفهانی در سمرقند و بخارا؟؟
در محله روح آباد سمرقند و بفاصله فقط چند صد متر تا مجموعه ریگستان، گور امیر تیمور قرار دارد. این بنا (معروف به „گور امیر“) متشکل از دروازه و ایوانی شکیل و ساختمانی است که گنبد شیار دارش(پره های مورب مجاور هم) از کاشی های آبی رنگ ساخته شده. „گور امیر“ که از دیدنیهای شهر سمرقند است، در چند مرحله ساخته شده و تاریخچه جالبی دارد. شروع این بنا به خاطر تدفین جنازه „محمد سلطان“ نوه محبوب تیمور بود که به واسطه زخم در جنگ با سلطان بایزید در آسیای صغیر در گذشته بود. تیمور در بازدید از کار ساختمان سقف را کوتاه یافت و امر کرد که در عرض ده روزسقف مرتفع تر گردد. تیموردرهنگام لشگر کشی به چین درگذشت و به روایتی چون بخاطر برف زمستانی امکان نقل جنازه او به زادگاهش „شهر سبز“ نبود درسمرقند و همان حظیره زیر پای معلمش میر سعید بَرکا مدفون شد و اطراف او محمد سلطان ، الغ بیک و شاهرخ میرزا پادشاه بعدی خفته اند. آنچه که بر بازدیدکنندگان این حظیره پوشیده میماند، رویت گورهای حقیقی این افراد میباشد که نه در طبقه با شکوه همکف، بلکه در دخمه ای در پائین ساختمان هستند. کلاویخوسفیر اسپانیا در سفرنامه اش [ 1] مینویسد که روزی در هنگام بنای ساختمان، همراه با تیمور از ساختمان بازدید کرده: „..تیمور از اردو به سمرقند رفته و در محلی که به مسجدی نزدیک و اخیرا دستورساختمان آن را داه بود اقامت کرد. این مسجد آرامگاه یکی از نوه های تیمور بود، بنام محمد سلطان که در آسیای صغیرپس از جنگی که در آن ( سلطان بایزید) ترک شکست یافت، در گذشت. …..تیمور در کاخ کنار آن مسجد که اخیرا ساخته شده بود فرود آمد. …..ما را به اطاق بزرگ مسجد بردند و این اطاق چهارگوش است و سقف آن بسیار بلند. هم از بیرون و هم از درون با شکوه و عظمت خاص با کاشیهای زرین و آبی رنگ بصورت زیبائی آرایش گشته بود…..“. ایوان و دروازه خارجی بنا در زمان الغ بیک با کاشیکاری و بطرز زیبائی ساخته شده است. در قسمتی از کاشیکاری بالای دروازه به صورت درشت با خط ثلت نوشته شده است: „عمل عبدالضعیف محمد بن محمود البناء الاصفهانی“.
گور تیمور در اوان جنگ دوم جهانی(1941) توسط روسها شکافته شد. این عمل بدون دلیل موجهی و گویا فقط برای قبول لنگ بودن او انجام شده و عکسی که جمجمه تیمور در دست گروه کار (گراسیموف) درموزه باستانشناسی تاشکند قابل رویت است، نشانه ایست از بی حرمتی و عدم توجه به آداب و سنت کشورهای تحت تسلطشان. گویا شکستگی سنگ گور تیمور نیز در حین نبش قبر صورت گرفته است.
سمرقند و بخارا دارای دو مدرسه (علمیه) قدیمی بنام „الغ بیک“ میباشند. این پادشاه معارف پرور همسر گوهر شاد آغا، بانی مساجد گوهر شاد در مشهد و هرات است. ساختمان مدرسه الغ بیک در بخارا پیش از مدرسه همنامش در سمرقند پایان یافت . حدیثی که به امر پادشاه بر روی در چوبی مدرسه کنده شده، بارز فکر روشن و احترام وی به حقوق زنان است:“ طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه “ (کسب دانش بر مسلم و مسلمه!! واجب است).
بر تارک سر در ورودی و ارتفاع تقریبا 15 متر درون یک کاشی به صورت ستاره هشت پر نام معمار ساختمان نوشته شده: „عمل اسماعیل بن طاهر بن محمود البناء الاصفهانی„. شبیه این کاشی در همان ارتفاع در حیاط مدرسه نیزنصب شده است. این نوشته بدیع هرچند به خط ثلث است ولی بخاطر ترتیب کلمات که گرد هم نوشته شده اند ونیز ارتفاع بلند محل کاشی از نظر اکثر تماشاگران ساختمان مستور میماند و یا خواندنش در وهله اول مشکل است. مقایسه نامهای مذکور در سمرقند و بخارا این گمان را به پیش میاورند که احتمالا این معماران خویشاوند میباشند:
در سمرقند: محمد، پسر←محمود اصفهانی
در بخارا: اسماعیل، پسر←طاهر،پسر←محمود اصفهانی
بنابراین میتوان گمان برد که محمد و طاهر پسران محمود اصفهانی بوده و اسماعیل برادرزاده محمد( یعنی معمار ایوان و سردر گور امیر در سمرقند )بوده و او در بخارا لفظ „البناء الاصفهانی“ را از نوشته عمویش در سمرقند وام گرفته است.
ماخذ
[1]
کلاویخو، روی گونزالس، سفرنامه کلاویخو،ترجمه مسعود رجب نیا، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1366
