این نوشته در مجله بخارا (ایران) چاپ شده است
………………………………………………………………………….
مسعود حسینی پور
قره قالپاقستان، کیلومتر 80
«کیلومتر 80، تاریخ و خاطره در قره قالپاقستان » عنوان سخنرانی دکتر توماس لوی( Dr. Thomas Loy) مدرس زبان تاجیکی در دانشگاه هومبولدت برلین بود که در سیزدهم بهمن در یکی از بخشهای قسمت شرق شناسی این دانشگاه انجام شد.
دکتر توماس لوی
. آقای لوی در سال 2009 در چهارچوب مبادلات علمی آکادمی علوم ازبکستان و دانشگاه هومبولدت برلین مدتی در شهر نوقوس(نوکوس)، پایتخت جمهوری خود گردان قره قالپاقستان واقع در ازبکستان بسر برده و با کمک محققین ازبکستان مصاحبه های فراوانی با افراد سالخورده مصب آمودریا(جیحون) به دریاچه آرال انجام داده که نتیجه آن بصورت رساله ای علمی در سال 2013 به زبان آلمانی بنام«تاریخچه آرال، تاریخ و خاطره در مصب آمودریا»[1]منتشر شده است.
[1] Aral histories, Geschichte und Erinnerung im Delta des Amudarya,Reichert Verlag, 2013
مصاحبه شوندگان این پروژه اکثرا کسانی هستند که شاهد دو مورد اساسی در منطقه اشان بوده اند:
1-خشک شدن دریاچه آرال در زمانی بسیار کوتاه،
2- پستی و بلندی سیاسی و تابعیت منطقه اشان به دولت های مختلف.
آمو از حوالی نوقوس به شاخه های کوچک تقسیم شده و از اینجا دلتای وسیع آمو که چندین شهر و ده را در بر میگیرد شروع میشود. فاصله نوقوس تا بندر (سابق ) نویماق 200 کیلومتر است و پهنای دلتا نیز تقریبا بهمین اندازه می باشد. مصاحبه شونده گان محل دقیق شاخه های آب را ذکر میکنند که اکنون خشکیده اند، از دهات کم جمعیتی یاد میکنند که اهالیش به دستور حکومت شورائی برای زراعت به کلخوزهای بزرگ و یا برای کار در کارخانه بزرگ کنسرو ماهی به نوقوس کوچانده شده اند. آنها راه هائی را نشان میدهند که سابقا نیزار بوده و با قایق می پیموده اند و اکنون شنزارند و باید پیاده طی شوند. آنها بیاد دارند و یا از پدرشان شنیده اند که قسمتهای عظیمی از دلتای آرال و خوارزم بیشه بوده[1] و در سالهای 1960 در بخش هایی از مصب آرال با قطع درختان و بوته ها زمین را تبدیل به مزرعه برنج کرده بودند.
قره قالپاقستان که قسمتی از صحرای قزل قوم را در بر میگیرد با مساحتی که دو برابر گستره کشور اتریش میباشد فقط دارای 1.5میلیون نفر جمعیت است که از تبار مختلفند: قره قالپاق، ازبک، قزاق، ترکمن، ایرانی (اعقاب مردمی که توسط ترکمنان ربوده شده و بعنوان برده فروخته شده بودند)، عرب و کره ای(تبعیدیان استالین) ،.. .
این فقط طبیعت قره قالپاقستان نبود که در قرن بیستم با نا ملایمات روبرو شد، استقلال و سیاست در این منطقه نیز حتی پس از دوران تزاری پیچیده و ناخوشایند بود:
1924: ایجاد منطقه خود مختارقره قالپاق به مرکزیت(پایتخت) شهرتورت کل( در کنار آمو و در جنوب منطقه)
1925: جمهوری سوسیالیستی، درون کشور قزاقستان
1930: منطقه قره قالپاقستان از قزاقستان جدا شده وتحت قیمومیت حکومت مرکزی شوروی قرار گرفت
1932: منطقه تبدیل به جمهوری خود مختار گشت ولی همچنان تحت قیمومیت حکومت مرکزی شوروی باقی ماند
1933: نوقوس پایتخت شد
1936: قره قالپاقستان به جمهوری سوسیالیستی ازبکستان ملحق شد
1992:«جمهوری خود مختار قره قالپاقستان» تبدیل به « جمهوری قره قالپاقستان » شد وهمچنان متعلق به ازبکستان باقی ماند
شهر تورت کول هنگامیکه پایتخت بود دستخوش طغیان آمو گشت و از این رو پایتخت به نوقوس منتقل شد. از آنجائیکه این شهر به مصب آمو نزدیک تر بوده و در گودی قرار دارد زمین آن برای ایجاد ساختمانهای بزرگ که شایسته پایتخت هستند مناسب نیست. این دستاویزی شد که دولت ازبکستان مکان مناسبی را بین نوقوس و تورت کول که با هردو شهر فاصله ای 80 کیلومتری داشت را برای ایجاد پایتخت جمهوری قره قالپاقستان انتخاب کند ولی پس از این تصمیم اقدام دیگری انجام نشد. پس از انحلال شوروی دولت مستقل ازبکستان مجددا طرح این پایتخت را پیش کشید و طی مراسمی از سنگی در نزدیکی ساختمان دولتی نیمه تمام پرده برداری شد که بر آن تصمیم به ایجاد پایتخت جدید قره قالپاقستان حک شده بود . این منطقه امروز بنام «کیلومتر 80» معروف است و به همان صورت سابق باقی مانده، ساختمانی هم که باید اولین ساختمان دولتی پایتخت باشد در حال ریزش است.
بنا به گمان سخنران، گزینش (شهر)« کیلومتر 80 » میتواند دلیل سیاسی داشته باشد و اگر قره قالپاقستان مجددا هوس جدائی از ازبکستان را نمود، شهرهایی مثل تورت کول که در جنوب آن قرار دارند، متعلق به جمهوری ازبکستان خواهند بود.
[1] هرمان یانسن آلمانی در خاطراتش در اوائل قرن بیستم مینویسد که در این بیشه حتی پلنگ هم مشاهده کرده است